بررسی پیوند آمایش سرزمین و
پدافند غیرعامل
با رویکرد امنيتي- دفاعي

ساسان سوادکوه یفر
عضو هیأت علمی دانشگاه
جامع امام حسین)ع(
محمدرضا باقر ینیا
عضو هیأت علمی دانشگاه
جامع امام حسین)ع(
شها بالدین شهردار
کارشناسی ارشد مهندسی
پدافند غیرعامل، دانشگاه
جامع امام حسین)ع(

چکیده: دفاع يكي از دغدغ ههاي حکوم تها تلقي م يشود. بعبارتي
كشورها در قبال تهديداتي كه متوجه شاخ صهاي قدرت و امنيت
آنها بوده، درصدد دستيابي به ساز و كارهايي هستند كه بر مبناي
آنها ثبات و توان خود را افزايش داده، قادر به دفع تهديدات گردند.
بخش مهمی از مبانی آمايش سرزميني که زیربنای سازماندهی
توسعه منطق های بوده، به اصول پدافند غیرعامل پرداخته است.
این مهم، اقداماتی است كه کشورها براي رسيدن به وضعيت
ام نتر، افزایش بازدارندگی و كاهش آسي بپذير ي در صورت وقوع
حملات، استفاده از آن را در دستور كار خود قرار داد هاند. توجه
به آمایش دفاعی سرزمین، زمینه اصلی تهیه برنام ههای توسعه
سیاسی، اقتصاد ی و اجتماعی هر منطقه را نیز م یتواند فراهم
آورد. در اين مقاله، پس از ارائه پیشینه و مباحث نظري آمايش
سرزميني ايران، اهميت ملاحظات دفاعي- امنيتي در آمايش
سرزميني و سازمان فضایی کشور و همچنین نقش آن در توسعه
ملي و برنام هریزی منطق های تب يين م یشود.
واژگان کلیدی: مکان یابی، سازمان فضایی، دفاع، امنیت،
پدافند غیرعامل

مقدمه
مفهوم آمایش سرزمین در دهه 1340 وارد ادبیات اقتصادی و
اجتماعی ناظر بر توسعه در ایران شد. با وجود گذشت نزدیک به
نیم قرن از آغاز آمایش سرزمین در ایران، تاکنون ملاحظات دفاعی
و امنیتی متناسب با تحولات دفاعی- امنیتی مورد توجه قرار نگرفته
است. سیاس تهای رژیم پهلوی در اعمال برنام ههای توسعه، به عنوان
جزئی از اهداف نظام سلطه به منظور کنترل اتحاد شوروی سابق، به
فراموشی دفاع درو نزا از سرزمین انجامید. با پیروزی انقلاب اسلامی،
آمایش سرزمین در دهه 1360 با عنوان «طرح پایه آمایش سرزمین
اسامی ایران »، در دستور کار قرار گرفت. تجربه هشت سال دفاع
مقدس نشان داده است که بدون در نظر گرفتن ملاحظات دفاعی-
امنیتی، هر گونه آمایش فضایی جمعیت و فعالیت، فاقد اثربخشی
معنادار در شرایط بحرانی است. روند توسعه پایدار مستلزم امنیت
پایدار، و استمرار امنیت در فضای ملی به تداوم توسعه بستگی
دارد. در طول یک دهه گذشته، تلا شهای
زیادی برای نهادین هساختن پدافند غیرعامل در
کشور صورت گرفته است، اما با وجود تصویب
ضوابط ملی آمایش سرزمین که دربرگیرنده
رعایت ملاحظات دفاعی- امنیتی در آمایش
سرزمین است، شاهد اثربخشی مناسبی در
اعمال چنین نگرشی بر فضای توسعه و مناطق
آمایش کشور نبود هایم. این نوشتار بر ضرورت
رعایت ملاحظات دفاعی- امنیتی در مناطق
توسعه کشور در چارچوب تحولات نوین تاکید
م یورزد. بررسی روند تاریخی آمایش سرزمین
ایران حاکی از ضعف راهبردهایی است که
کشور ما با توجه به آنها م یتواند توسعه پایدار
خود را تضمین کند.
-2 چارچوب نظری
اصطلاح آمایش سرزمین از ریشه آمودن به معنای آباد کردن
گرفته شده است] 1[. گرچه برخی از نویسندگان، اصطلاح
برنام هریزی فضایی را معادل آمایش سرزمین گرفت هاند، ولی باید
دانست که مفهوم آمایش سرزمین دربرگیرنده تنظیم روابط بین سه
عنصر اساسی انسان، فضای جغرافیایی و فعالی تهای انسان در فضا،
به منظور بهر هبرداری منطقی از همه امکانات مادی و معنوی برای
تحصیل اهداف کوتا همدت، میا نمدت و بلندمدت است. چنانکه گفته
شد، آمایش از ریشه آمودن گرفته شده و کلمه آمودن همچنین به
معنای آراستن، مهیا کردن و آماده کردن نیز م یباشد] 2[. موضوع
آمایش، بعد از جنگ جهانی دوم و در کشور فرانسه مطرح گردید.
اندیشه آمایش سرزمینی در کشور فرانسه و با مشاهده و بروز عدم
تعادل در توزیع جغرافیایی جمعیت، فعالیت و خدمات و همزمان با
پیدایش تفکر برنام هریزی شهری به منظور بازسازی کشور پس از
پایان جنگ جهانی دوم ظهور کرده است] 3[.
چنانچه بپذیریم آمایش سرزمین، رابطه بین انسان، فضا و
فعالی تهای انسان را تنظیم م یکند، فعالی تهای گوناگون و پیچیده
انسان در فضای جغرافیایی، نیازمند بسترسازی شایسته به منظور
حداکثر بهر هوری است. طبق هبندی فعالی تهای انسان در یک نگاه
کلی مشتمل بر فعالی تهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و نظامی
است.
بنا به نظر بسیاریا ز کارشناسان، آمایش سرزمین در واحد ملی به
اهداف زیر دست م ییابد:
• تعیین قط بها، محورها، مراکز و نقاط توسعه و ارائه کالبد توسعه
منطق های
• طراحی شبک ههای خدمات زیربنایی و مراکز ارتباطی
• پیشنهاد تجمع جمعیتی معقول و نظام سکون تگاهی
• طراحی نظام شهری و روستایی متناسب
با سیمای اقتصادی و اجتماعی
• تعیین فعالیت بخ شهای اقتصادی در هر
منطقه از کشورها
• طبق هبندی فعالی تهای اجتماعی و
اقتصادی همگن در هر منطقه.
آمایش سرزمین از ابتدای قرن بیستم
میلادی سعی در تفسیر پدید ههای مربوط به
ساختار فضایی مناطق گوناگون نموده است تا
بتواند از این طریق شناخت روشن و معقولی از
آن بدست آورد. هدف از انجام این کار از سویی،
رسیدن به درک درستا ز چگونگی شک لگیری
و تحولات فضاهای زیست و فعالیت بشری در
پرتو شناخت چگونگی تأثیر عوامل گوناگون بر
این روند وا ز سوی دیگر، سنجشا مکان مداخله در فرآیند شک لگیری
و تحول است تا بلکه بتوان آن را در مسیر اهداف مطلوب و مورد نظر
برنام های توسعه فضایی- کالبدی قرار داد] 4[. بر این اساس، ضرورت
آمایش سرزمین در مقیاس ملی مشخص م یشود. از این رو، در
تمامی کشورهای جهان، آمایش سرزمین یکی از کانو نهای توجه
دولتمردان در نیل به اهداف توسعه ملی به شمار م یآید.
از نظرگاه سلسله مراتب نیازهای اساسی انسان، امنیت دارای
جایگاه ویژ های م یباشد. بررسی تهدیدات پیچیده فضای امنیت
ملی، کاری دشوار و البته دقیق م یباشد. ب یتردید، رابطه تهدیدات با
آمایش سرزمین، متقابل بوده و هرچه آمایش دفاعی-ا منیتی منطقی
و واق عگرایانه شکل گیرد، ضریب امنیتی کشور بالا رفته و تهدیدات
کاهش م ییابد.
آمایش سرزمین دارای دو بعُد توسع های و دفاعی است. نظر به
بررسی تهدیدات پیچیده
فضای امنیت ملی، کاری
دشوار و البته دقیق م یباشد.
ب یتردید، رابطه تهدیدات
با آمایش سرزمین، متقابل
بوده و هرچه آمایش دفاعی-
امنیتی منطقی و واق عگرایانی
شکل گیرد، ضریب امنیتی
کشور بالا رفته و تهدیدات
کاهش م ییابد
بررسی پیوند آمایش سرزمین و پدافند غیرعامل
راهبرد پایدار
سال اول | شماره 2 | آبان ماه 73 94
اهمیت و جایگاه ویژه بخش دفاع، ضروری
است که ابتدا بعُد دفاعی آمایش سرزمینی
مورد نظر قرار گیرد. در کشورهای اروپایی،
مفهوم آمایش سرزمینی ابتدا مفهومی
دفاعی دارد، سپس مفهوم توسع های پیدا
م یکند. بدین معنی که قبل از ساخت سد،
بزرگراه، نیروگاههای اتمی و… موضوع در
کمیت ههای نظامی و دفاعی مطرح م یگردد
و پس از اخذ موافقت مسؤولان نظامی،
نسبت به ساخت آنها اقدام م یگردد] 5[.
-3 آمایش سرزمین و ضرورت
دفاع در محی طهای پیچیده امنیتی
جنگ یک عامل غیر مستقیم در آمایش
سرزمین است. ممکن است این امر به دلیل
ضرورت حفظ صنایع از گزند درگیر یهای
نظامی باشد، که ایجاد مناطق جدید
صنعتی خارج از منطقه درگیری را ضروری
م یکند یا به دلیل ضرورت جابجایی سریع
نیروهای نظامی باشد که ساخت جاده و
خطوط راه آهن جدید از الزامات آن است.
شکست فرانسه در جنگ با پروس به سال
1870 میلادی، منشأ آمایش جدیدی شد
و منجر به فعالی تهای نوینی برای برخی
شهرها گردید. در سال 1928 شرکت
هوانوردی فرانسه تأسیس گردید و به
تولید هواپیماهای نظامی اقدام کرد. صنایع
هوانوردی نظامی با ملی شدن صنایع
جنگی در سال 1937 و تأسیس «شرکت
ملی ساخت هوانوردی منطقه میانه » که
بعدا به «شرکت هواپیمایی جنوب » تغییر
نام یافت، به پیشرفت خود در این منطقه
ادامه داد. آمایش کنونی منطقه تولوز به
عنوان مرکز هوانوردی فرانسه نتیجه این
داد ههای راهبردی گذشته است] 6[.
پس از حادثه 11 سپتامبر 2001 ،
محیط امنیتی جهان وارد مرحله جدیدی
از تحول شده است. شکل جنگ، متأثر از
تغییرات بنیادی در اصول و ارکان آن از
حیث بررسی ادوار تاریخی، نقطه عطفی
را نشان م یدهد. جنگ در خارج سرزمین
اصلی و تصرف خطوط دفاعی بدون عبور
از خاکریزهای متصور در دوره نبردهای کلاسیک، مشخصه
اصلی چنین تحولی است. بنابر آنچه گفته شد، ضرورت دفاع
در محیط پیچیده امنیتی در سه سطح کلان جهانی، منطق های
و ملی، مستلزم ادبیات ترکیبی در سطوح راهبردی، عملیاتی و
تاکتیکی است. دفاع از مناطق توسعه در واحد ملی با ملاحظات
سه سطح گفته شده، مبتنی بر توانمندی بارورسازی همه
مولف ههای دفاع از سرزمین است. بهر هگیری از آمایش بهینه
فعالی تها در واحد ملی و نهادین هکردن آموزه پدافند غیرعامل از
ضرور تهای اجتنا بناپذیر این دوره برای کشور ماست. محیط
امنیتی ایران با توجه به تنوع تهدید، حاکیا ز تأثیرگذرای عوامل
چند سطحی، به دلیل نزدیکی قدر تهای سلط هگر به مناطق
حیاتی ایران است. مناطق حیاتی در بسیاری از موارد منطبق
بر مناطق توسعه ملی است. بنابراین، میزان آسی بپذیری هر
یک از مناطق در چارچوب تهدیدات نوین به تدابیر ویژ های
نیازمندا ست.
-4 ملاحظات دفاعی-امنیتی سازمان فضایی ایران
پایان جنگ سرد و دگرگون یهای ژئوپلیتیکی جهان در
دهه 1990 ، ایران را ناچار ساخته است نقش تاز های برای
خود تعریف کند. این نقش تازه، نقش ژئوپلیتیک سرزمین
میانی است که دو منطقه نفتی پر اهمیت جهان را به هم
ارتباط م یدهد. «موقعیت جغرافیایی « ،» منابع انرژی »، ذخایر
معدنی » و «منابع انسانی » چهار مزیت اصلی ما برای حضور در
فعالی تهای اقتصادی جهان و منطقه هستند. کشور ما همراه
با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز و حاشیه خلی ج فارس و
همسایگان شرقی و غربی خود، منطق های را تشکیل م یدهد که
در حال حاضر حدود 420 میلیون نفر جمعیت را در خود جای
داده است. این منطقه در مرکزیت بخش وسیعی از جهان قرار
دارد که از شرق آسیا تا غرب اروپا، از شمال آسیا تا غرب اروپا
و از شمال آسیا تا جنوب آفریقا را شامل م یشود؛ بخشی که
جمعیت آن در حال حاضر حدود 5 میلیارد نفر و تا سال 2020
نزدیک به 8 میلیارد نفر خواهد رسید. این منطقه مرکزی در
فرآیند پیشرفت پدیده جهان یشدن اقتصادا ز اهمیت روزافزونی
برخوردار خواهد شد و مهمتر آنکه در مرکزیت این منطقه،
عمد هترین ذخایر انرژی جهان قرار دارد که باید تأمی نکننده
بخش مهمی از نیازهای جهان به انرژی باشد. دو حوزه خلیج
فارس و دریای خزر حدود 70 درصد از ذخایر نفت و 40 درصد
از منابع گاز جهان را در خود جای داد هاند] 7[.
ویژگ یهای ساختاری سازمان فضایی از نظر ترکیب عناصر
تشکیل دهنده آن را به شرح زیر م یتوان برشمرد:
-4 -1 عدم تعادل کلی در ساختار فضایی کشور
حاشی ههای زاگرس و دامن ههای البرز، دش تهای ساحلی و
پس از حادثه 11
سپتامبر 2001 ،
محیطا منیتی
جهان وارد مرحله
جدیدی از تحول
شده است. شکل
جنگ، متأثر از
تغییراتب نیادی
در اصول و ارکان
آن از حیث بررسی
ادوار تاریخی،
نقطه عطفی را
نشان م یدهد.
جنگ در خارج
سرزمین اصلی
و تصرف خطوط
دفاعی بدون عبور
از خاکریزهای
متصور در دوره
نبردهای کلاسیک،
مشخصها صلی
چنین تحولی است
آمایش سرزمین
راهبرد پایدار
74 سال اول | شماره 2 | آبان ماه 94
مرکزی سهم عمد های از جمعیت را به خود اختصاص داد هاند. به طور
کلی تمرکز جمعیت و فعالیت در غرب و مرکز و شمال کشور به
مراتب بیشتر از نواحی شرق و جنوبی است. ناحیه شرق کشور شامل
استا نهای خراسان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان و یزد
با برخورداری از 50 درصد مساحت کشور، حدود 20 درصد از کل
جمعیت را در خود جای داد هاند.
-4 -2 عدم تعادل درونی در ساختار فضایی کشور
تجمع و تراکم جمعیت و فعالی تهای اقتصادی در چند قطب
عمده نظیر تهران، اصفهان، تبریز، شیراز، مشهد و اهواز شدت یافته
و با روندی شتابان، جمعیت و امکانات حوزه خود را جذب م ینمایند.
در نتیجه، در نظام مراکز جمعیتی، عدم تعادل گسترد های دیده
م یشود و فاصله زیاد «مرکز جمعیتی » اول با مرکز بعدی )چه در
مقیاس ملی و چه در مقیاس منطق های و محلی(، گرایش به قطبی
شدن ساختار فضایی را نمایان م یسازد.
برقراری، حفظ و گسترش امنیت و رعایت الزامات دفاعی کشور،
زیربنای استقرار جمعیت و فعالی تها در سرزمین محسوب م یشود.
توزیع جمعیت و فعالیت در پهنه سرزمین م یبایست با توجه به موارد
زیر صورت پذیرد:
• توزیع جمعیت و فعالیت در سرزمین بایستی با ملاحظه امکان
برقراری شرایط بقاء عمومی، ایجاد جامعه امن برای عموم افراد جامعه
و فعالی تها باشد.
• اسکان جمعیت و استقرار فعالیت در مناطق حساس، به عنوان
یکی از تمهیدات دفاعی و امنیتی کشوری باید مورد توجه قرار گیرد.
• ترکیب جمعیت و فعالیت در مناطق حساس و راهبردی، به
خصوص در مناطق مرزی از نظر مقیاس، نوع فعالی تها و فاصله
مراکز جمعیتی با یکدیگر م یبایست در چارچوب تمهیدات و تدابیر
بررسی پیوند آمایش سرزمین و پدافند غیرعامل
راهبرد پایدار
سال اول | شماره 2 | آبان ماه 75 94
امنیتی و دفاعی کشور صورت پذیرد.
• تأمین امنیت مناطق و نواحی دارای
اهمیت راهبردی اقتصادی، بویژه در مناطق
حساس از نظر امنیتی و دفاعی ضروری
است] 8[.
چنانکه از وضیعت پراکنش مراکز ثقل
اقتصادی، سیاسی، جمعیتی، فرهنگی و
تأسیسات و تجهیزات در شرایط کنونی
برم یآید؛ کشور ما از پیچیدگ یهای
ویژ های در نحوه آرایش مراکز حساس
و مناطق حیاتی برخوردار است. استقرار
اقلی تهای قومی بعضا واگرا در جداره
مرزهای سیاسی با همسایگان دارای
قومیت مشترک و نیز آرایش استقرار
گروههای مذهبی در همان نواحی،
کانو نهای بالقوه بحران را به ذهن متبادر
م یسازد. مراکز ثقلا قتصادی کشورا عما ز
کانو نهای صنعتی، کشاورزی و خدمات
و بازرگانی به گون های سامان یافت هاند
که قطب رشد هر یک از این فعالی تها
را آشکار م یسازد. به این ترتیب، واحد
ملی در صورت وقوع بحران و فعال شدن
عناصر تهدید اعم از اقدامات تجاوزکارانه
خارجی یا با منشأ داخلی، هزین ههای
سنگینی را خواهد پرداخت. این مهم در
جنگ تحمیلی به خوبی رخ نشان داد، به
طور یکه تأسیساتا قتصادی فعال کشور
به دلیل عدم آرایش مناسب و مبتنی بر
رعایت اصول آمایش دفاعی- امنیتی،
ضربه سختی خورده و کشور را دچار
مشکل جدی نمود.
-5 نتیج هگیری
با تأمل بر سوابق آمایش کشور و
مطالعات انجام شده در چند دهه گذشته
درم ییابیم که درباره ملاحظات دفاعی-
امنیتی آمایش سرزمین، پژوهش مستقلی
صورت نگرفته و در کشور ما تنها کوشش
برخی از نهادهای مرتبط به بررس یهای
مقطعی از موضوع منجر شده است.
ملاحظات دفاعی- امنیتی در برنام ههای
آمایشی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی،
تنها در چارچوب اهداف کلان رژیم منحوس پهلوی به صورت
ملاحظات سیاسی آورده شده است. پس از پیروزی انقلاب
اسلامی نیز، در چارچوب شرح خدمات تعیین شده فرآیند
بررسی طرح آمایش پیگیری گردید که در آن به ملاحظات
دفاعی و امنیتی چندان پرداخته نشده است.
تجربه هشت سال دفاع مقدس نشان داده است که بدون
در نظر گرفتن ملاحظات دفاعی- امنیتی، هرگونه آمایش
فضایی جمعیت و فعالیت در واحد ملی فاقد اثربخشی معنادار
در شرایط بحرانی، بویژه وقوع جنگ و سایر آسی بهای امنیتی
خواهد بود. مسلما روند توسعه پایدار هر کشور و هر سرزمینی
در معرض انواع تهدیدات و خطرات قرار م یگیرد و بحرا نهایی
م یسازد. بنابراین م یبایست چنین موانع و تهدیدهایی را
شناخت و نسبت به رفع مخاطرات و یا کاهش آنها اقدام کرد.
تدوین ملاحظات دفاعی و امنیتی در چارچوب برنام ههای
آمایش، مستلزم شناخت انواع تهدیدات و راهکارهای مقابله با آن،
درک درستیا ز مناطق آسی بپذیر و مستعد بحران کشور در برابر
انواع تهدیدات، به منظور حفظ وحدت ملی، یکپارچگی سرزمین
و حراست از امنیت کشور و ایجاد بستر امن و مناسب برای
توسعه پایدار است. به همین دلیل، به علت تهدیدات فرامنطق های
و منطق های، تراکم همسایگان، تنوع قومی و زبانی در کشور و
ارتباط قومیتی برخی از آنها با کشورهای همجوار، گستردگی
فضایی و تفاو تهای شدید محیطی در فضای ملی کشور، لزوم
تدوین ملاحظات دفاعی- امنیتی در طر حهای آمایش سرزمین
از بنیاد یترین عملکرد نهادهای اجرایی کشور است.
-6 منابع
] 1[-سازمان برنامه و بودجه، مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین
جمهوری اسامی ایران )مرحله اول(، تهران، سازمان برنامه و بودجه،
1364 ، ص 8.
] 2[-محمد معین، فرهنگ لغات معین، تهران، انتشارات امیرکبیر،
1371 ، ص 91 .
] 3[-محمود عسگری، ارکان و الزامات دفاع شهری، فصلنامه بسیج،
سال نهم، شماره 31 ، تابستان 85 ، ص 86 .
] 4[-علیرضا عندلیب، نظریه پایه و اصول آمایش مناطق مرزی
جمهوری اسامی ایران، تهران، سپاه پاسداران اسامی، دانشکده
فرماندهی ستاد و دوره عالی جنگ، 1380 ، ص 18 .
] 5[- چوخان یزاده مقدم، محمد باقر، آمایش و دفاع سرزمینی، تهران،
دانشگاه امام حسین )ع(، 1381 ، صص 88 – 89 .
] 6[- جیمز روزنا، ارزیاب یهای انتقادی در زمینه امنیت بی نالملل،
ترجمه علیرضا طیب، تهران، نشر نی، 1380 ، صص 36 – 33 .
] 7[- سازمان مدیریت و برنام هریزی، نظام برنامه سوم کشور، تهران،
سازمان مدیریت و برنام هریزی، 1378 ، ص 125 .
] 8[-همان، ص 137 .